(TBKTSG) - LTS: Bài viết được TS.BS. Đỗ Hồng Ngọc viết riêng
cho mục Sức khỏe của TBKTSG, dựa trên buổi nói chuyện “Thở và thiền” của bác sĩ
tại Câu lạc bộ Văn hóa Trà đạo Việt (17 Trần Quý Khoách, quận 1, TPHCM) vào
tuần qua.
Dù gọi là “thiền” (tiếng Việt),
“chan” (tiếng Hoa) hay “zen” (tiếng Nhật)… thì cũng đều có nguồn gốc từ
“dhyana” (tiếng Sanskrit) hay “jhanas” (Pali). Theo ngữ nguyên, “jha” là nhìn,
quan sát (tự nhìn lại bản thân), theo dõi, “ana” là thở, hơi thở, khí. “Jhanas”
hay “dhyana” là quan sát hơi thở, nhận thức, ý thức rõ, cảm nhận được việc thở!
Nghe thì có vẻ đơn giản nhưng thực ra không giản đơn chút nào! Vấn đề là tại
sao và làm cách nào để chỉ từ một việc có vẻ rất đơn giản là quan sát hơi thở
lại có thể dẫn tới tuệ giác, một sự chuyển hóa từ “khí” thành “trí”?
Quan sát hơi thở
Câu hỏi đặt ra là tại sao quan sát
hơi thở? Quan sát hơi thở có gì hay? Tại sao không chọn các đối tượng khác để
quan sát? Thật ra quan sát cái gì cũng được, nhưng quan sát hơi thở có lợi thế
hơn. Tim đập lúc nhanh lúc chậm, khó theo dõi, hoàn toàn ngoài ý thức, khó can
thiệp. Dạ dày làm việc âm thầm, khó quan sát. Các bộ phận khác cũng vậy. Trừ
hơi thở! Hơi thở dễ quan sát nhất vì nằm ngay trước mũi, ngay dưới mắt mình!
Lúc nào cũng phải thở. Ở đâu cũng phải thở. Quan sát hơi thở thì không ai nhìn
thấy, chỉ một mình mình biết!
Mỗi phút phải thở cả chục lần. Lúc
nhanh lúc chậm, lúc ngắn lúc dài, lúc phì phò lúc êm dịu. Hơi thở lại rất nhạy
với cảm xúc. Trước một cảnh đẹp, ta nín thở. Lúc lo âu, ta thở hổn hển. Lúc
sảng khoái, ta thở lâng lâng. Lúc sợ hãi, hồi hộp, ta thở nhiều kiểu khác nhau,
muôn hình vạn trạng. Nhờ đó mà ta quan sát được cái tâm của mình.
|
Khi nói đến
thiền, ta thường nghĩ ngay đến việc ngồi thiền. Thiền thực ra không nhất
thiết phải ngồi, không nhất thiết phải kiết già, bán già. Đi đứng nằm ngồi gì
cũng thiền được vì đi đứng nằm ngồi gì đều phải… thở!
|
Thở cũng gắn với các hoạt động cơ bắp. Khi mệt, ta thở bở
hơi tai, mệt đứt hơi, mệt hết hơi. Khi khỏe, ta thở nhẹ nhàng, sảng khoái! Nhờ
đó mà ta quan sát được cái thân của mình. Rõ ràng chỉ có hơi thở mới là sợi dây
nhạy cảm buộc thân vào tâm, là cầu nối giữa thân và tâm. Không những thế, thở
vừa là ý thức, vừa là vô thức, như không cần ta, như ở ngoài ta, như không có
ta. Quan sát hơi thở, ta còn có dịp đào sâu xuống… vô thức. Ta thấy thở gắn với
sự sống chết của kiếp người. Còn sống là còn thở, chết là hết thở, là tắt thở,
là ngừng thở. Để ý một chút sẽ thấy đời người thực ra chỉ là… một hơi thở! Khi
chào đời, em bé khóc một tiếng thật to để hít mạnh không khí vào buồng phổi để
rồi khi lìa đời, cụ già lại thở hắt ra một cái, trả lại cho đời tất cả những gì
mình đã vay mượn! Giữa hai lần hít vào thở ra đó là những đợt thở… lăn tăn như
những gợn sóng nhỏ, nối kết lại với nhau, ta có cuộc “rong chơi trong cõi Ta
bà”!
Mỗi hơi thở vào ra trung bình khoảng
5-10 giây. Mỗi giây, trong cơ thể con người đã có hàng trăm triệu hồng cầu bị
hủy diệt và hàng trăm triệu hồng cầu khác được sản sinh. Do đó, quan sát hơi
thở giúp ta thấy được sự sinh diệt. Thở có thể làm chuyển biến tâm trạng,
chuyển hóa cảm xúc và cả hành vi của mình. Đang giận sôi người mà kịp nhớ lại,
quan sát hơi thở của mình thì sẽ quên giận, hơi thở được điều hòa trở lại lúc
nào không hay, do điểm hưng phấn trên vỏ não đã bị dịch chuyển! Nói khác đi, ta
có thể dùng việc quan sát hơi thở để kiểm soát cảm xúc và hành vi. Quan sát hơi
thở cũng lôi kéo ta trở về hiện tại tức khắc, không còn đắm mình trong dĩ vãng
hay tương lai!
Thiền định
Sự hô hấp thật sự không phải xảy ra
ở phổi mà ở trong từng tế bào. Do vậy, khi có cách điều chỉnh được lượng khí ra
vào, hiệu ứng sẽ tác động đến từng tế bào riêng lẻ. Não bộ, với trọng lượng rất
nhỏ, chỉ khoảng 2% thể trọng, đã tiêu dùng đến 30% lượng ôxy đưa vào cơ thể.
Khi giận dữ, lo âu, sợ hãi, cơ thể tiêu tốn rất nhiều năng lượng. Cho nên những
lúc đó ta luôn cảm thấy kiệt sức, rã rời! Ngủ là một cách giảm tiêu hao năng
lượng, nhưng vẫn còn bị co cơ, vẫn còn chiêm bao. Một đêm nằm ác mộng sẽ thấy
bải hoải toàn thân khi thức giấc! Thiền giúp tiết giảm tiêu thụ năng lượng một
cách đáng kể, còn hơn cả giấc ngủ. Một khi cơ thể giảm tiêu thụ năng lượng thì
các tế bào được nghỉ ngơi, nên toàn thân cảm thấy thấy nhẹ nhàng, sảng khoái.
|
Đời người thực
ra chỉ là… một hơi thở! Khi chào đời, em bé khóc một tiếng thật to để hít
mạnh không khí vào buồng phổi để rồi khi lìa đời, cụ già lại thở hắt ra một
cái, trả lại cho đời tất cả những gì mình đã vay mượn!
|
Phổi như một máy bơm đưa khí vào ra nhờ áp suất thay đổi.
Khi áp suất trong phổi và các phế nang âm thì khí bên ngoài tự động tràn vào
lấp đầy phổi và các phế nang, đến khi lượng khí bên trong đầy thì chuyển sang
áp suất dương, phổi sẽ đẩy khí ra. Trong quá trình đó, có một thời điểm áp suất
cân bằng nhau, tức áp suất bằng không, thì khí bên trong cơ thể và bên ngoài vũ
trụ chan hòa thành một, không phân biệt. Đó chính là quãng lặng. Quãng lặng đó
ở cuối thì thở ra - trước khi hít vào trở lại - thường kéo dài, thong dong, nhẹ
nhàng, yên tịnh, vì không hề tốn năng lượng. Như cánh chim lượn bay, không phải
vỗ cánh, như xe ngon trớn ở số không, không tốn nhiên liệu! Đó chính là giai
đoạn “prana”. “Pra” là trước “ana” là hít vào (cũng có nghĩa là sau thì thở
ra). Trong yoga có pranayama, kiểm soát hơi thở. Trong thiền định, không còn
phải là vấn đề kiểm soát hơi thở nữa mà hơi thở tự kiểm soát! Đến một lúc nào
đó hành giả không cảm nhận mình thở nữa. An tịnh. Hòa tan. Tan biến. Có thể nói
đến một phương pháp thiền tập - tạm gọi là “Pranasati”, tức là đặt niệm vào
quãng lặng - ở đây chăng? Những hành giả giàu kinh nghiệm (thiện xảo) cho biết
họ có thể vào định ngay hơi thở đầu tiên có lẽ nhờ rèn luyện mà quãng lặng của
họ ngày càng dài ra, mênh mông như không còn biên giới, như hòa tan vào hư
không, lắng đọng, thanh thoát. Lúc đó họ không còn ý niệm về không gian, thời
gian, về ta, về người… Tiến trình hô hấp vẫn diễn ra sâu trong các tế bào (thâm
hô hấp), nhưng ở mức thấp nhất, nhẹ nhàng nhất, tiêu thụ năng lượng tối thiểu
và do vậy nhu cầu cung cấp năng lượng không còn đòi hỏi cao nữa!
Khi nói đến thiền, ta thường nghĩ
ngay đến việc ngồi thiền. Thiền thực ra không nhất thiết phải ngồi, không nhất
thiết phải kiết già, bán già. Đi đứng nằm ngồi gì cũng thiền được vì đi đứng
nằm ngồi gì đều phải… thở! Người Nhật, người Tây Tạng đều có cách “ngồi” thiền
riêng của mình, người phương Tây còn khác hơn nữa, miễn sao có một tư thế thoải
mái, dễ chịu, buông xả toàn thân là được. Thế nhưng cách ngồi tréo chân (kiết
già, bán già) lại có lợi thế hơn cả. Tại sao? Vì khi ta đứng, ta đi, các bắp cơ
phía trước của hai chân co lại để nâng đỡ thân mình, trong khi các bắp cơ phía
sau thì duỗi ra. Lúc ngồi tréo chân, ta đã làm cho các bắp cơ đổi chiều, một
thứ “đối chứng trị liệu” hiệu quả nhanh.
Giữ lưng thẳng đứng cũng là một yêu
cầu vô cùng quan trọng trong thiền. Ta dễ có khuynh hướng chiều theo độ cong tự
nhiên của cột sống dưới sức nặng của cơ thể do trọng lực, và nhất là tuổi tác,
do đó dễ dẫn đến cong vẹo cột sống hoặc đau cột sống cổ, đau thắt lưng. Ở tuổi
trung niên, nhiều người đã bị những cơn đau dữ dội đến phát khóc. Nguồn gốc sâu
xa là do cách sống căng thẳng, chịu đựng, dồn nén lâu ngày. Cơn đau là tiếng
chuông báo động để ta “tỉnh ngộ”! Giữ lưng thẳng đứng trong lúc ngồi thiền là
điều cần thiết. Kết hợp với tập thể dục cho phần bụng, nghĩa là tập cho thắt
lưng được dẻo dai, cũng sẽ làm chậm quá trình lão hóa.
Trong thiền, một yếu tố quyết định
nữa là sự thả lỏng toàn thân,“buông xả” toàn thân. Tiếng Việt có một từ rất hay
là xả hơi! Khi quá mệt, quá căng thẳng thì nghỉ xả hơi! Khi đó, không một bộ
phận nào của cơ thể còn phải căng, phải gồng nữa, kể cả vỏ não. Tiêu hao năng
lượng cho trương lực cơ và hoạt động của vỏ não sẽ giảm thấp nhất có thể được.
Y học đã chứng minh việc tiêu hao năng lượng trong thiền rất thấp, dưới mức
chuyển hóa cơ bản, thấp hơn cả khi ngủ, nhờ vậy mà năng lượng được tích lũy tốt
hơn.
Cơ thể ta có hơn 10.000 tỉ tế bào.
Mỗi tế bào thực chất là một cái túi, một loại “sinh vật” háo ăn, háo làm, háo
tiêu thụ ôxy - kết hợp với thức ăn qua những phản ứng oxy hóa - để tạo ra năng
lượng. Nhưng oxy hóa càng mạnh thì càng tạo thêm các gốc tự do và các chất… bã,
làm cho cơ thể mau mệt mỏi, già nua! Khi cơ thể đã chùng xuống, đã giãn cơ, tức
giảm tiêu hao năng lượng một cách đáng kể, cũng sẽ thấy bớt cần thiết phải cung
cấp các dưỡng chất qua thức ăn. Ăn ít đi mà vẫn đáp ứng đủ nhu cầu năng lượng
thì cơ thể đỡ vất vả, các tế bào đỡ hùng hục làm việc, tinh thần sẽ sảng khoái.
Các nghiên cứu gần đây cho thấy những sinh vật bị cho nhịn đói vừa phải thì sẽ sống
lâu hơn và trẻ hơn.
Bầu khí quyển chúng ta thở hôm nay
so với cách đây 700 triệu năm (khi có những sinh vật đơn bào đầu tiên trên trái
đất) cũng chẳng có sự khác biệt! So với người “anh em” đơn bào đó, ta cũng đang
cùng hít chung một bầu khí, cùng bú chung một “núm vú” vũ trụ, cùng với muôn
loài khác nữa! Các sinh vật cùng chia sẻ một cách… bình đẳng, không phân biệt.
Ta hít lấy ôxy của không khí, lại tạo ra carbonic, trong khi cây cỏ hút
carbonic, tạo ra ôxy. Bầu khí quyển vẫn không thay đổi, không thêm bớt. Nhưng
con người có thể làm hại môi trường sống của mình mà không hay nếu cứ theo đà
hủy diệt sự sống của thiên nhiên và muôn loài trên hành tinh xanh này!
Đừng tìm đâu cho mất công. Hãy quay
về nương tựa chính mình. Bởi xét cho cùng, ai có thể “thở” giùm ai? Ai có thể
“thiền” giùm ai?
_____________________________________________________
(*) Trung tâm Truyền thông - Giáo dục sức khỏe TPHCM; Chủ nhiệm
bộ môn Khoa học hành vi và Giáo dục sức khỏe trường Đại học Y khoa Phạm Ngọc
Thạch.
BS.Đỗ Hồng Ngọc (*)
Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn, Thứ Sáu, 18/9/2009, 23:00 (GMT+7)
|
Bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc tốt nghiệp Đại học Y khoa Saigon năm 1969, chuyên khoa Nhi;
Tu nghiệp Y tế công cộng tại Đại học Harvard,
Hoa Kỳ và Giáo dục sức khỏe lại CFES, Paris, Pháp;
Nguyên Trưởng khoa Cấp cứu Bệnh viện Nhi Đồng 1
và giảng viên thỉnh giảng Đại học Y Dược TP.HCM;
Nguyên Giám đốc Trung tâm Truyền thông - Giáo
dục sức khỏe TP. HCM. Chủ nhiệm Bộ môn Khoa học hành vi và Giáo dục sức khỏe,
Trung tâm đào tạo và Bồi dưỡng cán bộ Y tế thành phố.
0 comments:
Post a Comment