Không có stress có
lẽ con người cũng không thể tồn tại. Thế nhưng, vượt ngưỡng đến một mức nào đó
thì con người cũng…không thể tồn tại, bởi chính stress gây ra nhiều thứ bệnh về
thể chất và tâm thần, nên rất cần biết cách “xả” stress trong cuộc sống đầy
căng thẳng, âu lo hiện nay.
Stress là một phản
ứng bảo vệ, khi cơ thể bị một mối đe dọa, mối nguy hiểm xảy đến cho nó. Người
ta gọi nó là phản ứng (hay đáp ứng) “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight or flight
response), nghĩa là trong tình huống đó, chỉ có hai cách để chọn lựa: chiến đấu
để sinh tồn hoặc bỏ chạy để… sinh tồn!
Lúc đó, cơ thể
phải huy động toàn lực để đối phó. Não thùy sẽ ra lệnh tiết các kích thích tố
cần thiết, nào adrénaline, nào norepinephrine, cortisol…ồ ạt đổ vào máu. Tim
đập nhanh để bơm máu về các cơ bắp lớn, phổi hổn hển tăng tốc bơm oxy, đường
huyết vọt lên cao nhằm tăng cường khẩn cấp năng lượng, đồng tử mắt nở to để
nhìn cho rõ, tai vểnh lên, mũi phồng ra… Tóm lại, mọi thứ đều phải trong tư thế
sẵn sàng. Trong lúc các mạch máu lớn chuyển máu đến các bắp cơ thì mạch máu nhỏ
ngoại biên co thắt lại, để nếu có bị thương thì máu cũng không bị mất nhiều… Vì
thế mà người bị stress thường mặt mày tái ngắt, xanh lè, tay chân đơ cứng!
Stress cấp tính có
những phản ứng mạnh hơn ta tưởng. Một người đang đứng trước chuồng cọp, thấy
cọp sổng chuồng thì… phân, nước tiểu tóe ra mà không hay, tay chân bủn
rủn, ngất xỉu. Nguy cơ qua đi, hiểm họa chấm dứt thì mọi thứ lại trở về
trật tự cũ. Tim đập chậm lại, hơi thở điều hòa, bắp cơ buông xả. Nếu sự đe dọa
không mãnh liệt nhưng cứ dồn dập, hết lớp này tới lớp khác, đến một lúc vượt
quá mức chịu đựng gọi là “mất bù” thì sẽ tạo ra những hiệu ứng âm thầm gây tác
hại không lường được lên thể chất và tâm thần của ta.
Thời đại ngày nay,
con người ít có dịp chiến đấu một mất một còn trước thú dữ hay trước “hòn tên
mũi đạn” như xưa. Nhưng con người ngày nay lại phải thường xuyên đối đầu với
những “hòn tên mũi đạn” còn nguy hiểm hơn, kiểu “bề ngoài thơn thớt nói cười /
bề trong nham hiểm giết người không dao”. Stress vượt qua ngưỡng lúc nào không
hay và dẫn tới vô số bệnh tật mà bác sĩ cũng phải bó tay, đành gắn cho những
cái tên mơ hồ như “rối loạn chức năng”, “mệt mỏi kinh niên”, “rối loạn thần
kinh thực vật”… Đại học Y khoa Harvard ước tính có từ 60%- 90% bệnh nhân
(ở Mỹ) tìm đến bác sĩ là do stress. Stress liên quan đến rất nhiều bệnh lý như
nhồi máu cơ tim, tăng huyết áp, tiểu đường, suyễn, đau nhức kinh niên, mất ngủ,
dị ứng, nhức đầu, đau thắt lưng, một số bệnh ngoài da, ung thư, tai nạn thương
tích, tự tử, trầm cảm, giảm miễn dịch v.v… Tóm lại là rất phức tạp. Bác
sĩ nếu không quan tâm đúng mức – đau đâu chữa đó – thì chỉ chữa đựơc triệu
chứng bên ngoài còn cái gốc sâu thẳm bên trong là stress vẫn không đựơc giải
tỏa, bệnh vẫn cứ luẩn quẩn loanh quanh , chuyển từ “bệnh” này qua “bệnh” khác,
và do đó, chất lựơng cuộc sống bị giảm sút rõ rệt! Nhiều khi ta tưởng
cholesterol xấu tăng cao trong máu là do thức ăn, nhưng không phải, do stress
nhiều hơn! Tiểu đường tưởng do ăn nhiều chất ngọt, thực ra do stress nhiều hơn.
Ta thấy đời sống càng căng thẳng, bệnh tiểu đường càng phát triển mạnh!. Ở nước
ta mới mấy năm trước, tiểu đường chỉ lai rai, bây giờ thì… “năm sau cao hơn năm
trước”, lan tràn cả ở thành thị lẫn nông thôn! Các nghiên cứu trên thế giới
cũng cho thấy vào thời kỳ khủng hoảng kinh tế, người làm việc ở những khu
vực dễ bị sa thải thì chết vi tim mạch, tai biến mạch máu não cao gấp đôi các
khu vực khác…!
Stress thay đổi từ
người này sang người khác. Cùng một sự việc, với người này thì nổi điên lên còn
với người kia chỉ là một trò cười, với người này là cả một sự sụp đổ, với người
kia là một bài học… Cùng là con ông bà “viên ngoại họ Vương”, cùng “sắm
sửa bô hành chơi xuân”, mà Thúy Kiều thì khóc sướt mướt, thở than, nằm
mộng, làm mười khúc đoan trường đầy nước mắt trong khi Thúy Vân ngạc nhiên sao
chị mình “kỳ cục” vậy! Hẳn là bên trong Thúy Kiều có cái gì đó khác với Thúy Vân,
bởi bên ngoài thì cả hai đều “mười phân vẹn mười” cả!
Người dễ bị stress
là người thường có tính quá lo lắng, cầu toàn, hay tự chỉ trích, thiếu
quyết đoán, hay do dự… Nếu bị thêm sức ép từ bên ngoài thì dễ suy sụp, dễ bị
vượt ngưỡng! Nhiều học sinh học giỏi mà thi rớt cho là “học tài thi phận” một
phần chính là do stress! Gia đình kỳ vọng nhiều quá, tạo một áp lực vô hình,
khiến em không còn là chính mình nữa!
Những dấu hiệu sớm
để nhận biết stress là có vấn đề về trí nhớ như hay quên, mất định hướng, thường
hoang mang… Về cảm xúc thì dễ dao động, bứt rứt, dễ bị kích động, tâm tính bất
thường, hay cáu gắt, lúc nào cũng có cảm giác bị tràn ngập, rất khó tìm được sự
thư giãn. Trong lúc nghỉ ngơi mà vẫn cứ lo lắng, thậm chí còn lo lắng nhiều
hơn! Các triệu chứng về thể chất dễ nhận ra như nhức đầu, đau lưng, rối loạn
tiêu hóa, buồn nôn, chóng mặt.. Đặc biệt đau cột sống cổ hay cột sống thắt
lưng. Cứ tưởng là loãng xương, là gai cột sống, là thoát vị điã đệm gì gì đó,
thực ra gốc ở stress.
Người bị stress dễ
bị bệnh vặt, cảm cúm triền miên vì sức đề kháng giảm sút đáng kể, dễ bị mất
ngủ, tức ngực, tim đập nhanh và … dễ nổi mụn, nổi chàm trên da. Không có gì
ngạc nhiên vì ở trong phôi thai, não và da vốn cùng xuất phát từ một lá mầm
ngoai bì (ectoderme). Não mà bất an thì da cũng nhăn nhúm, nổi mụn, nổi chàm,
chữa hoài không khỏi, thoa mỹ phẩm đắc tiền cũng vô ích. Não mà an vui thì da
cũng tưoi nhuận, hồng hào, sáng láng. Người bị stress còn hay có những hành vi
bất thường như tự dưng thèm ăn, ăn hoài, lên cân đột ngột; hoặc bỗng
nhiên bỏ ăn, sụt ký đột ngột… Có người còn đi qua đi lại, đi tới đi lui, cắn
móng tay, nhai nhóp nhép. Các huần luyện viện bóng đá, ông nào cũng hay đi qua
đi lại, đi tới đi lui, nhai nhóp nhép “sinh-gom” hoặc phì phèo thuốc lá liên
tục giữa lúc hai đội bóng vờn nhau trên sân. Họ bị stress. Nhưng đó là một thứ
stress cấp, coi căng vậy mà hiền, chóng qua, hết trận đấu là xong, lại
bắt tay nhau vui vẻ! Còn cái thứ stress nhai nhóp nhép kiểu “gặm một khối căm
hờn trong cũi sắt”… mới là thứ stress nặng, mạn tính, triền miên, sinh đủ thứ
chuyện.
Phòng bệnh hơn
chữa bệnh. Nguyên tắc là đừng tự đòi hỏi mình phải luôn hoàn hảo, phải luôn
luôn đúng! Cũng đừng bao giờ so sánh mình với người khác. Con vịt là con vịt mà
con gà là… con gà. Con gà mà dại dột so với con vịt thì sẽ chìm nghỉm trong
nước! Lục súc tranh công không thể nào vui đựơc! Một khi đã so sánh thì dù hơn,
dù kém, dù ngang bằng cũng đều khổ!
Nên tránh những kẻ
chuyên “phun” nọc độc! Họ rất sung sướng khi “tiêm” được nọc độc cho kẻ
khác. Bói ra ma quét nhà ra rác, dị đoan mê tìn… làm ta căng thẳng lo
lắng vô lối. Một lời nói, một cử chỉ của thầy thuốc cũng có thể gây stress trầm
trọng không ngờ. Bác sĩ vừa xem phim X quang vừa lắc lắc cái đầu đủ cho bệnh
nhân thót tim, nhưng thưc ra chì vì bác sĩ mỏi cổ do cả đêm thức coi bóng đá.
Bác sĩ chỉ cần “phán” một câu mơ hồ như tim hơi lớn, gan hơi yếu, phổi hơi dơ…
đủ cho bệnh nhân sống trong hoang mang ám ảnh dài lâu. Lời nói của bác sĩ
không chỉ mang thông tin, mà còn truyền cảm xúc, gây stress, bởi người bệnh
luôn ở trong một trạng thái tâm lý rất nhạy cảm khi tiếp xúc với thầy thuốc.
Có nhiều
cách “xả” stress! Nhậu nhẹt, hút thuốc lá, ma túy… cũng là một cách xả stress,
nhưng rõ ràng là có hại, “chạy ô mồ mắc ô mả”! Nhảy múa, ca hát, viết
nhật ký, viết blog…. là những cách xả stress tốt. Nói chuyện tào lao
(tám) cũng là một cách xả stress… , miễn là đừng có “chuyển lửa” từ người này
qua người khác! Thực ra, nói ra đựơc với ai đó, một bạn thân thiết, một người
có khả năng lắng nghe, một người sẵn sàng làm “thùng rác” cho mình thì
mình sẽ cảm thấy nhẹ gánh! Không có bạn bè để tâm sự thì có thể tâm sự cùng
tượng đá. Trải lòng ra một lúc, tượng đá cũng xiêu. “Ngày sau sỏi đá cũng
cần có nhau” là vậy! “Chửi chó mắng mèo”, “Giận cá chém thớt” cũng
được. Đập bể mấy cái ly cái dĩa… cũng hay! Có điều nên chọn trứơc một ít
ly tách, chén dĩa mẻ, để dành sẵn, khi nào cần thì đập nghe vừa rôm rã
vừa đỡ tốn kém! Nguyên tắc chung là phải làm một cái gì đó cho năng lượng
bị dồn nén trong stress có chỗ “xì” ra, thoát ra. Ta vẫn thường nói “xả xú
bắp”, “xả hơi” đó thôi… Tóm lại, đừng có ngồi đó mà gậm nhấm, suy nghĩ
vẩn vơ. Giặt đồ, nấu ăn, rửa chén, lau nhà gì cũng tốt. Chạy bộ, đánh
đấm, la hét, khóc lóc… cũng đựơc. Đọc sách, xem phim càng hay, miễn là
biết chọn phim, chọn sách!
Thấy người chồng
trằn trọc mãi không ngủ được, lăn qua lộn lại cả đêm, người vợ hỏi có chuyện gì
vậy anh? “Anh mắc nợ anh John hàng xóm một số tiền, hẹn ngày mai trả mà không
có một xu dính túi!”. Người chồng đau khổ nói. Lập tức bà vợ tung mền dậy, chạy
ra bờ rào gọi với sang nhà hàng xóm: “Anh John ơi, ngày mai chồng tôi
chưa có tiền trả cho anh đâu nhé!”. Xong, bà quay vào bảo chồng: Anh yên tâm
ngủ đi, bây giờ là lúc để cho anh John trằn trọc! Cô vợ đã rất thông
minh! Cô đã “chuyển lửa” từ chồng mình sang … chồng hàng xóm. Chắc chắn
anh John sẽ trằn trọc cho tới sáng, còn ông chồng cô sẽ ngủ ngon!
“Chuyển” như vậy vẫn chỉ là ở bên ngoài. Chuyển bên trong hay hơn. Chuyện
xưa kể bà mẹ già có hai cô con gái, một cô bán dù, một cô bán giày vải. Cô bán
dù sống nhờ những ngày mưa, cô bán giày làm ăn khá nhờ những ngày nắng ấm. Bà
mẹ lo buồn cho cô bán giày suốt những ngày mưa và đau khổ cho cô bán dù ngày
nắng ráo. Có người biết chuyện khuyên bà sao không làm ngược lại, mừng
cho cô bán dù ngày mưa và mừng cho cô bán giày ngày nắng?
Não ta có một đặc
điểm lý thú là không thể cùng lúc nghĩ tới hai việc. Đã nghĩ điều này thì quên
điều kia. Và người ta đã “lợi dụng” đặc điểm này để dịch chuyển các điểm tập
trung trên võ não từ vùng này sang vùng khác. Chẳng hạn đang giận sôi lên
thì… xảy ra động đất hay cháy nhà, lập tức vùng “giận sôi” của vỏ não tắt ngấm
để nhường chỗ cho vùng sợ hãi! Ta biết giận dữ hay sợ hãi đều tiêu tốn rất
nhiều năng lượng. Nó có thể làm ta kiệt sức, suy sụp, thở không ra hơi… Có thể
chọn cách nào khác chuyển dịch hay hơn, có lợi cho sức khỏe hơn chăng? Có
đó. Đó là cách thở sâu, thở bụng, đưa hơi xuống huyệt… đan điền (dưới rún chừng
4 cm). Nó giúp làm cho ta tĩnh tâm lại, nó chuyển dịch vùng căng thẳng ở vỏ não
qua vùng êm ái của … cái rún, với điều kiện là phải để tâm quan sát xem cái hơi
thở đó nó vào ra lên xuống ra sao. Khi chú tâm vào hơi thở, lắng nghe hơi thở ,
quan sát nó, dòm ngó nó, nghiền ngẫm nó… thì ta đã đánh “lạc hứơng” cảm xúc ta
rồi! Vỏ não khi đã tập trung vào hơi thở thì “quên” tập trung vào các chuyện
linh tinh khác. Cách đơn giản này có khả năng giải stress rất tốt. Tập luyện
đúng mức, não thùy sẽ tiết ra một kích thích tố gọi là endorphine, một thứ
á-phiện nội sinh, làm cho dịu nhẹ toàn thân, tạo sự sảng khoái, lâng lâng, mà
không gây tác dụng phụ. Thiền, yoga, dưỡng sinh, tài chí, khí công… đều là
những cách làm cho thân tâm hợp nhất, làm cho ta quay trở lại với chính mình
bằng cách lắng nghe hơi thở của chính mình (có thể kết hợp với động tác
hay không cần động tác) đó thôi. Hiện nay các kỹ thuật này ngày càng được
nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi ở các Trung tâm y khoa lớn trên thế giới để trị
liệu các bệnh do stress gây ra, các chứng trầm cảm, tâm thần, lo âu, đau nhức…,
kể cả nghiện rượu, thuốc lá, ma túy… một cách rất có hiệu quả.
BS Đỗ Hồng
Ngọc
Bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc tốt nghiệp Đại học Y khoa Saigon năm 1969, chuyên khoa Nhi;
Tu nghiệp Y tế công cộng tại Đại học Harvard,
Hoa Kỳ và Giáo dục sức khỏe lại CFES, Paris, Pháp;
Nguyên Trưởng khoa Cấp cứu Bệnh viện Nhi Đồng 1
và giảng viên thỉnh giảng Đại học Y Dược TP.HCM;
Nguyên Giám đốc Trung tâm Truyền thông - Giáo
dục sức khỏe TP. HCM. Chủ nhiệm Bộ môn Khoa học hành vi và Giáo dục sức khỏe,
Trung tâm đào tạo và Bồi dưỡng cán bộ Y tế thành phố.
0 comments:
Post a Comment